Του Νίκου Τσούλια
Αναφέρομαι σε εκείνους τους εμβληματικούς ήρωες των κλασικών έργων του ανθρώπου που ταξιδεύουν καθ’ όλη την πορεία της ιστορίας μας, που υφαίνουν σταθερά και αταλάντευτα το βασικό νήμα της σκέψης μας, που έχουν σφραγίσει την αιωνιότητα του Πνεύματος και έχουν μετασχηματίσει τον Κόσμο των Γραμμάτων παντοτινό φως για όλους τους μελλοντικούς καιρούς μας.
Αναφέρομαι στα σύμβολα της ανθρώπινης διανόησης: τον Προμηθέα, την Αντιγόνη, τον Οδυσσέα, τη Μήδεια, τον Οιδίποδα, τον Άμλετ, τον Φάουστ, τον Οθέλο, τον Δον Κιχώτη, το Γιάννη Αγιάννη, την Άννα Καρένινα, τους αδελφούς Καραμαζώφ κλπ Αν δεν υπήρχε π.χ. ο Οδυσσέας, ο Κόσμος μας θα ήταν ο ίδιος, το ανθρώπινο πνεύμα θα ήταν ίδιο;
Τα ερωτήματά μου είναι πολύ συγκεκριμένα. Συναντιούνται αυτοί οι ήρωες ανεξάρτητα από το χρόνο που έχουν γεννηθεί; Η απάντησή μου είναι θετική. Κάθε ήρωας μιας άλφα ιστορικής περιόδου έχει αφήσει σπόρους πίσω του, αφού ο συγγραφέας των επόμενων κλασικών έργων προσλαμβάνει με απόλυτο πνευματικό τρόπο την ακτινοβολία των προηγούμενων και έτσι ενυπάρχουν ξένες πολλαπλές καταβολάδες στη γέννηση των δικών του ηρώων. Αλλά αυτή η «συνάντηση» έχει αλυσιδωτές εξελίξεις. Κάθε εποχή ναι μεν κατανοεί τον Οδυσσέα με το δικό της τρόπο αλλά έτι περαιτέρω και κάθε αναγνώστης αλλά και κάθε ανάγνωση του αναγνώστη προσλαμβάνει με ξεχωριστή παράσταση τον εν λόγω ήρωα.
Έτσι, ο Οδυσσέας του Όμηρου, για παράδειγμα, είναι υπό διαρκή μετασχηματισμό διατηρώντας μεν τον πυρήνα της αρχικής αφήγησης αλλά εξελίσσεται ταξιδεύοντας στο χρόνο και στο χώρο κατακτώντας μια διαχρονικότητα εντελώς ιδιότυπη. Όμως ο συγγραφέας όταν δημιουργεί τον ήρωά του, δεν γνωρίζει την αιωνιότητά του – ανεξάρτητα ότι πάντα έχει έναν κρυφό πόθο περί αυτού – και επομένως δεν λαμβάνει υπόψη του το διαρκή μετασχηματισμό των πολλαπλών αναγνώσεων. Εδώ τίθεται ένα ερώτημα. Μπορεί ο ήρωας ενός κλασικού έργου να μεταμορφωθεί σε σημαντικό βαθμό από τη μεταβλητότητα των εποχών (αφού το όλο περιβάλλον κάθε εποχής είναι ανατρεπτικά διαφορετικό από κάθε εκείνο της αρχικής γραφής) και την πολλαπλότητα των αναγνώσεων (αφού κάθε αναγνώστης έχει και σε κάθε φάση της ζωής του έχει διαφορετική προσληπτικότητα);
Η «συνάντηση» των ηρώων γεννοβολάει έναν Κόσμο που ποτέ δεν θα υπήρχε χωρίς αυτή τη «συνάντηση»; Ως συνέχεια αυτού του ερωτήματος τίθεται και ένα παράγωγο ερώτημα. Η εν λόγω «συνάντηση» είναι απόρροια κυρίως της κοινής πρόσληψης από τους αναγνώστες ή συμβαίνει σε σημαντικό βαθμό αυτόνομα και με βάση την ακτινοβολία των ηρώων; Είναι ο αναγνώστης πρωτίστως διαμεσολαβητής και αποδέκτης ή μετασχηματιστής και δημιουργός αυτής της ιδιότυπης συνάντησης; Αν σ’ αυτά τα ερωτήματα προστεθεί και η γλωσσική εξέλιξη και η τέχνη της μετάφρασης είτε σε διαφορετική γλώσσα είτε στο βαθύ εξελικτικό μετασχηματισμό της ίδιας της μητρικής για το έργο γλώσσας, τότε η όλη υπόθεση γίνεται αρκετά πολύπλοκη.
Η ερμηνεία της Οδύσσειας, για παράδειγμα, από τους Χορκχάιμερ και Αντόρνο στο έργο τους «Η διαλεκτική του διαφωτισμού» ήταν μια σημαντική καινοτόμα και ανατρεπτική πρόσληψη και ερμηνεία στη σχετικά ήρεμη ροή του έργου για την εποχή του 20ου αιώνα. Εδώ ο Οδυσσέας δεν αντιστοιχεί μόνο σε μια εποχή αλλά διατρέχει και το παρελθόν και το μέλλον. «Δεν υπάρχει όμως έργο που μαρτυρεί πιο εύγλωττα την αλληλοεξάρτηση διαφωτισμού και μύθου από το έργο του Ομήρου, που είναι το θεμελιώδες κείμενο του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Στον Όμηρο, το έπος και ο μύθος, η μορφή και το περιεχόμενο δεν διαχωρίζονται για να εναντιωθούν το ένα στο άλλο, αλλά αντιπαραβάλλονται και διευκρινίζονται αμοιβαία… Η αντίθεση ανάμεσα στο διαφωτισμό και στο μύθο εκφράζεται με την αντίθεση ανάμεσα στο Εγώ που επιβιώνει και στις πολυάριθμες όψεις της μοίρας. Η περιπλάνηση από την Τροία ως την Ιθάκη είναι ο δρόμος που παίρνει διαμέσου των μύθων ένα εγώ που είναι φυσικά πολύ αδύναμο σε σχέση με τις δυνάμεις της φύσης και φτάνει στην αυτοπραγμάτωσή του μόνο με την αυτογνωσία. Ο προϊστορικός κόσμος εκκοσμικεύεται στο χώρο που διατρέχει το εγώ – οι αρχαίοι δαίμονες κατοικούν στις μακρινές παρυφές και στα νησιά της πολιτισμένης Μεσογείου, απωθημένοι στα βράχια και στα σπήλαια απ’ όπου ξεπήδησαν κάποτε μέσα στο ανατρίχιασμα των προϊστορικών χρόνων»[i].
Η αθανασία των ηρώων είναι μια περίεργη υπόθεση, που δεν μπορεί να φωτιστεί απόλυτα. Μου γεννιέται η σκέψη – χωρίς να μπορώ να την τεκμηριώσω – ότι οι ήρωες συναντιούνται και αυτονομούνται και από τους δημιουργούς τους και από τους αναγνώστες και διαμορφώνουν ένα δικό τους στερέωμα εκείνο του ανθρώπινου πνεύματος, του Άγιου Βήματος της ψυχής μας, που υπερβαίνει τη δυνατότητά μας για πλήρη κατάκτησή του˙ εκτός αν η μορφωτική καλλιέργειά μας και το νόημα της ζωής μας αγγίζουν την ιερή εστία της ανθρώπινης φύσης…
[i] Χορκχάιμερ, Μ., Αντόρνο, Τ. (1986), Η διαλεκτική του διαφωτισμού, Αθήνα: ύψιλον, σ. 63, 64
