Της Άρτεμις Αθιανά
Εισαγωγή
Ο έρωτας, μαζί με τις ποικίλες εκφάνσεις του, πρωταγωνιστεί σε όλο το εύρος των κειμένων του λογοτεχνικού είδους της Ρωμαϊκής Ερωτικής Ελεγείας, ένα είδος ερωτικής ποίησης που με την καλλιτεχνική του αρτιότητα έδωσε τη δυνατότητα στο ποιητικό υποκείμενο να προβάλει το «είναι» του προς το δημόσιο πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής. Η Ρωμαϊκή Ερωτική Ελεγεία είναι μια ποίηση που αντιτίθεται στον αυγούστειο καθωσπρεπισμό. Ο έρωτας ανάγεται σε τρόπο ζωής σε σημείο να προτάσσεται έναντι της υποταγής του ατόμου στο γενικό καλό.[1]
Στο είδος αυτό εντάσσεται εν γένει και το έργο του Οβίδιου, Heroides, ένα έργο πολυδιάστατο, αποτελούμενο από δεκαπέντε επιστολικά ποιήματα, γραμμένα σε ελεγειακό δίστιχο, από το «χέρι» των ηρωίδων της αρχαίας Ελληνικής και Ρωμαϊκής μυθολογίας. Οι εν λόγω γράφουσες αποστέλλουν τα γράμματα αυτά στους αγαπημένους τους από τους οποίους, τρόπον τινά, εξαπατήθηκαν, αγνοήθηκαν ή ακόμη εγκαταλείφθηκαν.
Τα γράμματα των Ηρωίδων αποτυπώνουν τα ίχνη των γυναικών στην Ερωτική Ελεγεία, καθώς αποκτούν την ευκαιρία, πλέον, να μιλήσουν.[2]Οι επιστολές των Ηρωίδων έχουν ως βασικό σκοπό να πείσουν τους μυθολογικούς αποδέκτες, αν και συχνά αποτυγχάνουν. Στην πραγματικότητα, οι γυναίκες των Ηρωίδων, εξαιτίας της εγκατάλειψής τους, καθίστανται ως οι απόλυτοι ελεγειακοί ποιητές της αυγούστειας περιόδου, αφού η επιθυμία και των δυο είναι ο πυλώνας για την δημιουργία της ποίησής τους. Αυτό υποδηλώνει ότι οι γυναίκες συγγραφείς μπορούν να συγκριθούν με τους άνδρες ελεγειακούς ποιητές, εφόσον και οι δυο πλευρές συνθέτουν τα ποιήματά τους με αναφορές στις ποιητικές πτυχές του ελεγειακού κόσμου. Οι γυναίκες επιστολογράφοι παρουσιάζονται με περισσότερο περιορισμό αφού εστιάζουν κατά κόρον στην ποιητική θεματική της εγκατάλειψης. Έτσι, όντας περιορισμένες λόγω του φύλου και των περιστάσεων που τις περιβάλλουν, αποδεικνύονται ίσως λιγότερο τολμηρές, απ’ ότι οι άρρενες εκπρόσωποι της Ελεγείας.[3]
Η παρούσα εργασία εξετάζει δυο από τις επιστολές της ποιητικής συλλογής των Ηρωίδων του Οβίδιου (Ov. Her. IIκαι VII)[4]προς τους αγαπημένους τους και αποπειράται να προσεγγίσει και να εμβαθύνει στο μοτίβο του άπιστου επισκέπτη, hospesperfidus, που διατρέχει και τις δυο επιστολές. Στόχος της εργασίας είναι μέσω της κειμενοκεντρικής ανάλυσης, η παρουσίαση της στάσης της κάθε ηρωίδας σύμφωνα με το μοτίβο του άπιστου επισκέπτη. Σε τι βαθμό επηρεάζεται η συμπεριφορά και πώς η κάθε μία εκλαμβάνει την αποχώρηση του φιλοξενούμενου – εραστή της. Ποια στρατηγική-τακτική ακολουθεί η κάθε ηρωίδα στην προσπάθειά της να πείσει τον αγαπημένο της. Οι επιστολές αυτές γράφτηκαν πράγματι για να πείσουν; Η καταγραφή των συγγενικών στοιχείων των δυο επιστολών. Τέλος, να εξεταστεί και να αποδειχθεί, τόσο η θέση των δυο γυναικών ως εγκαταλελειμμένων – εξαπατημένων ή μη, όσο και η ιδιότητα του επισκέπτη ως άπιστου (perfidus).
Η εργασία αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια. Τα δυο κεφάλαια από αυτά χωρίζονται σε υποκεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο πραγματεύεται το εισαγωγικό μέρος και έπειτα την επιστολή της Φυλλίδας καθώς και τη στάση της ηρωίδας σύμφωνα με το μοτίβο του hospesperfidus. Το δεύτερο κεφάλαιο πραγματεύεται, αντίστοιχα, εισαγωγικά μέρη στην επιστολή της Διδώς και ομοίως τη στάση της ηρωίδας σύμφωνα με το μοτίβο του hospesperfidus. Το τρίτο κεφάλαιο περιλαμβάνει τα συγγενικά στοιχεία των δυο επιστολών και την επιμέρους συσχέτισή τους. Το τελευταίο κεφάλαιο παρουσιάζει τα συμπεράσματα.
- HospesPerfidus, η επιστολή της Φυλλίδας: Ov. Her. II
1.1 Εισαγωγικά
Η επιστολή IIγράφεται από τη Φυλλίδα, μια ηρωίδα της οποίας η ιστορία αναδύεται από περιορισμένες πηγές. Καμία σημαντική λογοτεχνική προσέγγιση του μύθου δεν επιβιώνει από την αρχαιότητα. Επομένως, βασίζουμε την ανάλυσή μας στο γενικό περίγραμμα του μύθου. Hκυριότερη πηγή είναι ένα ποίημα του Καλλίμαχου, από το οποίο έχουν σωθεί μόνο τέσσερις λέξεις, όπου μάλιστα υπάρχει και ξεκάθαρη αναφορά στην ιδιότητα του Δημοφώντος ως hospesperfidus(Callimachus, FragmentaIncertaeSedis556, Pfeiffer): «νυμφίε Δημοφόων, ἂδικε ξένε».[5]Πιθανότατα, η μεγαλύτερη σε έκταση αναφορά είναι του Απολλόδωρου.[6] Υπάρχει μια εκτενέστερη αναφορά από τον Σέρβιο,[7]και τον Υγίνο.[8]Ο μύθος εμφανίζεται σύντομα και στον Προπέρτιο,[9]ενώ, σαφώς, φαίνεται να είναι ελκυστικός και για τον Οβίδιο.[10]
Σχετικά με τον μύθο, ο Δημοφών φτάνει στην Θράκη επιστρέφοντας από τον Τρωικό πόλεμο. Η Φυλλίδα, βασίλισσα της Θράκης, τον υποδέχεται φιλόξενα. Αναπτύσσεται ανάμεσα τους μια σχέση που φαίνεται να εμπνέει ακόμα και τον γάμο, που σε κάποιες εκδοχές του μύθου πραγματοποιείται ή σε κάποιες άλλες τίθεται σε υπόσχεση μετά την επιστροφή του Δημοφώντος από την Αθήνα. Φαίνεται αναμφίβολα ότι η Φυλλίδα είναι βαθιά ερωτευμένη με τον Δημοφώντα, ωστόσο είναι εξίσου σαφές ότι ο Δημοφών δεν ανταποδίδει στη Φυλλίδα τα συναισθήματα και την εμπιστοσύνη της. Υπόσχεται να επιστρέψει, αλλά δεν το κάνει. Αναπόφευκτα η προδοσία του οδηγεί στην απόγνωση και την αυτοκτονία της Φυλλίδας. Συνεπώς, ο μύθος φαίνεται, από την αρχή, να είναι στερεοτυπικός από μια αλληλεπίδραση ανάμεσα στον απατεώνα, ελκυστικό άνδρα και στην εύπιστη, ερωτευμένη γυναίκα.[11]
1.2 Η στάση της Φυλλίδας απέναντι στον Φιλοξενούμενο – εραστή
Η Φυλλίδα γράφει αυτή την επιστολή θεωρώντας τον Δημοφώντα έναν άπιστο φιλοξενούμενο – εραστή, που παρά τις υποσχέσεις που έδωσε, τις αθέτησε και καθυστέρησε να επιστρέψει, όπως και η ίδια γράφει χαρακτηριστικά ότι ο χρόνος επιστροφής του παρήλθε (στ.2 ultra promissum tempus abessequeror). Ο Οβίδιος προικίζει την έκδοσή του με ιδιοτυπία, προβάλλοντας τα γεγονότα μέσα από την ιδιοσυγκρασιακή τεχνική της Φυλλίδας. Αντί να εστιάσει στα γεγονότα που αφορούν τον Δημοφώντα ως κακό φιλοξενούμενο, εστιάζει πάνω στη Φυλλίδα την anxiahospita– τίμια οικοδέσποινα.
Από τον εναρκτήριο στίχο γίνεται φανερή η εστίαση αυτή, αφού η ίδια η Φυλλίδα συστήνει τον εαυτό της ως hospita (στ.1Hospita, Demophoon, tua te Rhodopeia Phyllis). Η ηρωίδα επιλέγει από την αρχή της επιστολής της να αναφερθεί στον εαυτό της με έναν τρόπο ψυχρό και φορμαλιστικό. Αν ο σκοπός της είναι να πείσει τον Δημοφώντα να επιστρέψει, τότε πρέπει να υποθέσουμε ότι η Φυλλίδα αναλογίζεται να επικαλεστεί την φιλοξενία παρά τον έρωτα, ως πιο αποτελεσματική στρατηγική, στοιχείο που, άλλωστε, δεν συνάδει με την επιθυμία μιας απόλυτα ερωτευμένης γυναίκας. Αναμφίβολα ο Δημοφών έχει μια σίγουρη υποχρέωση στη Φυλλίδα. Έχει λάβει φιλοξενία και εκείνη συνεπώς είναιpromerita– άξια. Η Φυλλίδα μπορεί να καθιερώσει μια αδιάψευστη βάση αυτής της υποχρέωσης. Πιθανώς, ελπίζει ότι αναγκάζοντας τον Δημοφώντα να το παραδεχτεί θα το αναγνωρίσει ακόμα πιο πολύ. Ίσως, η Φυλλίδα εισάγει μια ρητορική στρατηγική για να καθιερώσει την «αύρα της υποχρέωσης» που θα αναγκάσει τον Δημοφώντα να συναινέσει.
Το γράμμα της Φυλλίδας είναι περιστασιακά στιγματισμένο από την ελπίδα να επιστρέψει ο Δημοφών (στ.9 spesquoquelentafuit). Αυτός φαίνεται να είναι ο μόνος τρόπος να εξαπατήσει τον εαυτό της, δεν υπάρχει όμως τίποτα να δείξει ότι αναμένει να το πράξει ή ότι το γράμμα της γράφτηκε με την προσδοκία ότι θα τον επηρεάσει.
Η επιστολή είναι πιο πειστική ως εσωτερικός διάλογος (ο αγώνας της Φυλλίδας με τη συνείδησή της), παρά ως εξωτερικό κομμάτι πειθούς. Ερμηνεύω ότι η Φυλλίδα γράφει αυτήν την επιστολή με εσωτερικό παραλήπτη τον ίδιο της τον εαυτό. Η γλώσσα των αρχικών στίχων (στ.2 queror), (στ.8 querela) υποδηλώνει επίσημο παράπονο. Αυτό περιλαμβάνει και μερικές ειρωνικές και πικρές επαναξιολογήσεις της κατάστασης μεταξύ του αγαπημένου φιλοξενούμενου και εκείνης. Αναφερόμενη στον εαυτό της ως hospitaαναγνωρίζει ότι η σχέση της με τον Δημοφώντα ήταν πρόσκαιρη. Οι προσδοκίες της για μια πιο στενή σχέση coniugiumενδίδουν σε μια απρόσωπη επιχείρηση, αυτή της φιλοξενίαςhospitium. Το hospitaφαίνεται να τσακίζει στο βάθος οποιαδήποτε ελπίδα του coniugium, αφού το ένα αποκλείει το άλλο. Παρά τις ελπίδες της για γάμο coniugium, αναγκάζεται να αναγνωρίσει ότι ο ρόλος της δεν ήταν τίποτε περισσότερο από μία hospita. Έτσι, η ανοιχτή μορφή του αυτοπροσδιορισμού της είναι επίσης μια κατηγορία της προδοσίας του Demophoon. Επειδή δεν επέστρεψε να την κάνει γυναίκα του conjuxκαι την άφησε να παραμένει hospita. Ένας τίτλος που ήλπιζε ότι θα ήταν απλώς παροδικός, μοιάζει να γίνεται μόνιμος (σε αντίθεση με την σχέση της με τον Δημοφώντα).
Και εξακολουθεί να διαφαίνεται αυτή η πικρή αξιολόγηση της συμπεριφοράς της από τα ειρωνικά στοιχεία του μονολόγου της. Σύμφωνα με το πρώτο, η ίδια παρουσιάζει μια σαρκαστική ερμηνεία σχετικά με τον χρόνο συγγραφής της επιστολής της (στ. 8 non venitante suam nostra querela diem). Επίσης η ανάγκη να προσδιορίσει τον εαυτό της με ένα τοπωνυμικό επίθετο (στ. 1 Rodopeia) δηλώνει έμμεσα την επιθυμία να διαφοροποιηθεί από άλλες πιθανές οικοδέσποινες – ερωμένες, που είχε αποκτήσει ο Δημοφών στο Αιγαίο. Ένας ακόμη τρόπος που αποτελεί προσβολή και κατηγορία προς το πρόσωπό του. Αν η ηρωίδα μπορεί να πείσει τον εαυτό της και τους άλλους ότι οι σχέσεις της με τον Δημοφώντα ήταν απλώς ένα φυσικό πέρασμα ανάμεσα σε μια hospitaκαι έναν hospes, τότε δεν θα υπάρξει ανάγκη για μια ένοχη συνείδηση (στ.60 noxmihi, dum potui Phyllis honesta mori).
Η προηγούμενη συμπεριφορά επανεξετάζεται στο ψυχρό φως της σημερινής πραγματικότητας. Στους στ.11-22 τονίζει πόσο πιστή ήταν η συμπεριφορά της την περίοδο που ανέμενε να επιστρέψει ο Δημοφών. Μέσα από μια μακρά ακολουθία ρημάτων α΄ προσώπου putavi, devovi, timui, fuiθα προβάλει την συχνότητα των επίμονων πράξεών της σε αντίθεση με την αδράνεια του Δημοφώντα, για να καταλήξει στο οριστικό tu(στ.23 attulentusabes) που μας παραπέμπει στο στ.2 ultrapromissumκαι στο στ.9 speslentaόπου η ελπίδα θα αργοπορεί όπως το ίδιο καθυστερεί και ο Δημοφών.
Εκτός από το ότι αυτές όλες οι ενέργειες της δεν θα είναι αποτελεσματικές, θα συμβάλλουν και στην συνέργειά της (στ.11 mendaxprote) στην αυταπάτη της (στ.22 ingeniosafui). Ήταν furiosaγιατί ο amorτην ενέπνευσε σε τέτοιο ύψος γενναιοδωρίας, αλλά και «τρελή» κατά τη διάπραξη ενεργειών που ήταν τόσο αντίθετες προς τα συμφέροντά της. Η Φυλλίδα πραγματικά τον βοήθησε να την εγκαταλείψει. Παρείχε τα μέσα για τη δική της προδοσία (στ.46-47 ut, quadesererfirmacarinaforet! remigiumquededi, quodmefugiturus haberes).
Μια προς μια οι αναφορές της καταδεικνύουν την υπέρμετρη υπομονή, αλλά και την αφέλεια που έδειξε να πιστέψει στα λόγια του φιλοξενούμενου που ερωτεύτηκε, καθώς τώρα εναλλάσσονται με την ορθολογιστική, πλέον, αξιολόγηση της συμπεριφοράς της.[12]Τώρα, γράφει μια «άλλη» Φυλλίδα. Αναλύει εμφατικά την συμπεριφορά της στο παρελθόν, ώστε να καταστεί εμφανές το μέγεθος της μεγάλης απάτης που χρησιμοποίησε ο hospesτης για αυτήν.
Στον στ. 14 με τη λέξη forsitanθα επισημάνει το λάθος που έκανε να πιστέψει ότι κάποιος άλλος κρατούσε τον Δημοφώντα και δεν γυρνούσε σε εκείνη. Ο εραστής τυφλωμένος από τον έρωτα φτάνει στο σημείο να κατασκευάζει μια δική του πραγματικότητα. Στους στ. 21-22 θα γίνει ακόμα πιο ξεκάθαρη αυτή η πλασματική πραγματικότητα της ερωμένης που εθελοτυφλεί, καθώς λέει ήταν ο fidus amorπου επέτρεψε στη Φυλλίδα να φανταστεί properantibus, αντί για το απλό venientibusκαι να δικαιολογήσει ή να αποδώσει την απουσία του Δημοφώντα, σε έναν μεγάλο αριθμό από φανταστικά εμπόδια quidquid obstat.[13]Ο έρωτας γεννά ψευδαισθήσεις και η Φυλλίδα σε αυτό το σημείο κινείται στον άξονα της καθαρής αυταπάτης.
Οι συνεχείς διακυμάνσεις της ψυχοσύνθεσής της αποτυπώνονται στο γράμμα της Φυλλίδας και με την εμφατική και συνεχή αναφορά του ρήματος credidimus(στ. 49-51), ένα ρήμα που ενσαρκώνει πλήρως την ευπιστία. Σε αυτό το σημείο πρέπει να επισημανθεί η αντίθεση στην παρούσα χρήση του ρήματος credoσε σχέση με τους αρχικούς στ. 9-10 credita,credimus. Ο έρωτας γεννά ψευδαισθήσεις και η Φυλλίδα σε αυτό το σημείο κινείται στον άξονα της καθαρής αυταπάτης.[14]Η Φυλλίδα καθυστερούσε να πιστέψει οτιδήποτε προκαλούσε απογοήτευση, ήταν ωστόσο έτοιμη να πιστέψει στην φαινομενική ειλικρίνεια του Δημοφώντος εκείνη την περίοδο. Έτσι, η χρήση του credoδείχνει τη συνήθη τεχνική του εραστή, την οποία η Φυλλίδα έπρεπε να αγωνιστεί για να ξεπεράσει: έτοιμη να πιστέψει στις ψεύτικές και απρόθυμη να δεχτεί τη δυνατότητα εξαπάτησης.[15]
Κινούμενη στο ίδιο μοτίβο μομφής προς τον εραστή της, η Φυλλίδα κάνει λόγο για τους όρκους που ο ίδιος της έδωσε καθώς της υποσχόταν πως θα επιστρέψει σε εκείνη, μετά την αναχώρησή του για την Αθήνα (στ.32-44). Συνεχίζει μάλιστα, ακόμη πιο ευρηματική, να ψέγει τον Δημοφώντα παρομοιάζοντάς τον με τον πατέρα του, Θησέα. Αυτή η εξαπάτηση μπορεί να αποδείξει την πιο ένδοξη πράξη του Δημοφώντα, και για να παραβάλλει αυτή την πράξη με τις πράξεις του πατέρα του, φαντάζεται τον πατέρα και τον γιο αγάλματα να κοσμούν το κέντρο της Αθήνας. Εδώ η Φυλλίδα αναλαμβάνει το προνόμιό της ως συγγραφέως για να συνθέσει επιγραφές γι αυτά τα μνημεία (στ.65-74), όπου ο Θησέας θα δοξάζει τις ηρωικές του νίκες για τον Σκίρωνα, τον Προκρούστη και τον Μινώταυρο και ο Δημοφών από μια μόνο γραμμή που θα διαβάσει θα ντραπεί (στ.74 hicestcuiusamanshospitacaptadoloest).
Η αντίθεση ανάμεσα στον πατέρα και τον γιο είναι φυσικά ειρωνική: η Φυλλίδα παραπονιέται ότι από όλες τις ηρωικές πράξεις του Θησέα, η μόνη που μιμήθηκε πιστά ο Δημοφών είναι η εγκατάλειψη της Αριάδνης (στ.75-76 detantarerum turba factis queparentisseditiningenio Cressarelictatuo).[16]Το γεγονός ότι η Φυλλίδα καταφεύγει να προσβάλλει τον πατέρα του Δημοφώντα, μάς δείχνει ακόμη ότι δεν γνωρίζει τίποτα για εκείνον. Για τη Φυλλίδα ο Δημοφών είναι απλώς ένας ξένος επισκέπτης. Η ίδια μάλιστα στη συνέχεια αναφέρει τις αποδοκιμασίες των Θρακών για την σύναψη της σχέσης της με έναν ξένο (στ.81-82).
Ακολουθεί ένας απροκάλυπτος μονόλογος που εκτείνεται από το στ.91 μέχρι το στ.120, όπου πλέον η Φυλλίδα παραδέχεται στον εαυτό της ότι ο Δημοφών την έχει εγκαταλείψει και ότι η δυνατότητα να τον πείσει να επιστρέψει είναι ανέφικτη. Μέσα από μια γλυκιά ανασκόπηση, ανακαλεί την εικόνα της στην αγκαλιά του Δημοφώντα πριν την στιγμή της αναχώρησης.[17]Περιγράφει τις δύσκολες ώρες που περνούσε καθώς πηγαινοερχόταν στην ακτή περιμένοντας το πλοίο του Δημοφώντα να επιστρέψει.
Η Φυλλίδα κλείνει την επιστολή της με ένα επιτύμβιο που θα κοσμεί την περιοχή στην οποία, όπως η ίδια λέει, πρόκειται να αυτοκτονήσει περιμένοντας τον αγαπημένο της (στ. 146-147)[18]
Hπρωτοτυπία του ποιητή δεν φαίνεται απλά να συνίσταται στην έμφαση που δίνει πιο πολύ στη γυναίκα και όχι στον άνδρα. Ο Οβίδιος έχει περιπλέξει τα συναισθήματα της ηρωίδας του. Το πρόβλημα της Φυλλίδας στην παρούσα επιστολή δεν είναι απλώς η ανεκπλήρωτη αγάπη, που εμφανίζεται και γενικά ως αιτία της επικείμενης αυτοκτονίας της. Η Φυλλίδα στέκεται αντιμέτωπη στην απιστία του Δημοφώντα με αποτέλεσμα να κλονίζεται τόσο η ηθική, όσο και η συνείδηση της. Αυτό γίνεται ξεκάθαρο στην διπολική, θα λέγαμε, συμπεριφορά της ηρωίδας, η οποία ενεργεί τελείως διαφορετικά την στιγμή που γράφει την επιστολή, από το χρονικό διάστημα στο οποίο βρισκόταν στην αγκαλιά του φιλοξενούμενου και αγαπημένου της, Δημοφώντα.
Η Φυλλίδα παρουσιάζεται στην επιστολή ως η βασίλισσα της Θράκης –εφόσον απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά στον πατέρα της– εκτός από γυναίκα και ερωτευμένη. Αυτό το τρίπτυχο της υπόστασής της θα διαδραματίσει εξέχοντα ρόλο στη στάση της απέναντι στον επισκέπτη της. Ως βασίλισσα, βρίσκεται σε θέση ευθύνης, την οποία θέση διαβρώνει μέσα από την παραβίαση των κοινωνικών ορίων της φιλοξενίας και του γάμου. Ο Οβίδιος καθιστά τη Φυλλίδα regina, amansκαι όπως επιζητούσε και η ίδια, coniux.
Οι επιστολές προδίδουν μια αίσθηση επείγουσας ανάγκης των ηρωίδων, ώστε να διατηρούν την θέση τους ως αντικειμένων πόθου των ηρώων και μάλιστα αναντικατάστατο.[19]Φοβούμενη η Φυλλίδα ότι ο Δημοφών την έχει ξεχάσει, παραμένει ανίκανη να αντιληφθεί ότι δεν είχε ποτέ πρόθεση να επιστρέψει, και ότι από την αρχή έπαιξε τον ρόλο του πρόθυμου εραστή για να πάρει αυτό που ήθελε. Ωστόσο η Φυλλίδα χρειαζόταν περισσότερο να αναγνωριστεί, να αποκτήσει μια ταυτότητα. Στην πραγματικότητα, αυτό το «αφελές νεαρό κορίτσι» είναι ένας ρόλος που συνειδητά η Φυλλίδα παίζει για τον Δημοφώντα. Αυτό άλλωστε γίνεται αντιληπτό και από το πόσο προσκολλημένη είναι στην ιδέα ότι εκείνος θα γυρίσει.[20]
Όταν ο Δημοφών αναχώρησε, δακρυσμένος έδωσε οδηγίες στη Φυλλίδα να τον περιμένει να γυρίσει (στ. 95-98). Ύστερα από 4 μήνες αναμονής, η Φυλλίδα συνθέτει την επιστολή της (στ. 5). Ένα κειμενικό πρόβλημα εγείρει ερωτήματα σχετικά με τον υποσχεθέντα χρόνο επιστροφής: ο Δημοφών είχε ορκιστεί να επιστρέψει σε ένα μήνα, ή όπως στα χειρόγραφα διαβάζουμε τέσσερις, σύμφωνα με μια προτεινόμενη αλλαγή (στ. 3 quater).[21]Έχει περιμένει τέσσερις μήνες παραπάνω, υπερβαίνει την καθορισμένη περίοδο και εξακολουθεί να αρνείται να αποδεχθεί το γεγονός ότι έχει εγκαταλειφθεί. Αντίθετα, θα συνεχίσει να περιμένει τον εραστή της, προτιμώντας να τον απεικονίσει ως επίορκο και άπιστο. Ο χαρακτηρισμός της, ως αφελής, δεν αποδεικνύει τόσο την ανικανότητα από μέρους της να συλλάβει την προδοσία του Δημοφώντα, αλλά μάλλον το πείσμα της να αρνηθεί ότι η υπόθεση τους έχει λήξει.[22]
-
Hospes Perfidus, η επιστολή της Διδώς: Ov. Her. VII
2.1 Εισαγωγικά
Η έβδομη κατά σειρά επιστολή της ποιητικής συλλογής των Ηρωίδων γράφεται από την Διδώ, εξέχουσα προσωπικότητα στην αρχαία Ρωμαϊκή μυθολογία. Ο Οβίδιος τοποθετεί την Βιργλιανή Διδώ, ως ηρωίδα να επικοινωνεί με τον αγαπημένο της μέσω της παρούσας επιστολής.[23]Η Διδώ ήταν η βασίλισσα της Καρχηδόνας και το φοινικικό της όνομα ήταν Elissa. Η ηρωίδα μας γράφει την επιστολή της στον αγαπημένο της Αινεία, τον οποίο ο επικός ποιητής Βιργίλιος συμπεριέλαβε στο έργο του, Αινειάδα, που αποτελεί και την κυριότερη πηγή του Οβίδιου.
Ο Αινείας, μαζί με τους συντρόφους και τον πατέρα του, έχοντας εγκαταλείψει την κατεστραμμένη Τροία, αποβιβάστηκε στην πλησιέστερη ακτή της Καρχηδόνας. Εκεί, μετά από προτροπή της μητέρας του Αφροδίτης, ο Αινείας σύναψε ερωτική σχέση με την Διδώ που διήρκεσε έναν ολόκληρο χειμώνα. Τα πράγματα όμως πήραν άσχημη τροπή όταν ο Δίας απέστειλε τον αγγελιοφόρο Ερμή, να υπενθυμίσει στον Αινεία την υποχρέωση που είχε παραμελήσει, να ιδρύσει την Ρώμη. Υπάκουος στο θέλημα της μοίρας, ο Αινείας προτάσσει το καθήκον του και αφήνει τη Διδώ, αγνοώντας τις δικές της επίμονες παρακλήσεις. Καταρρακωμένη η ηρωίδα θρηνεί την εγκατάλειψη και σχεδιάζει την αυτοκτονία της με το σπαθί του ίδιου του Αινεία.[24]
Η παρούσα επιστολή χαρακτηρίζεται ως ένα «αποτυχημένο» διακείμενο από το τέταρτο βιβλίο της Αινειάδας του Βιργιλίου.[25]Από τη στιγμή που κατέστη σαφές ότι ο Αινείας πρόκειται να εγκαταλείψει τη Διδώ, εκείνη ικετεύει την αδερφή της Άννανα του μεταφέρει ένα μήνυμα. Αυτό το απόσπασμα θα θεωρηθεί καθοριστικό τόσο για την ιδιότητα του αγγελιοφόρου που θα δοθεί στην αδερφή της Διδώς, όσο και για τα ποικίλα θέματα τα οποία θα αναπτύξει ο Οβίδιος στο δικό του έργο.
2.2 Η στάση της Διδώς απέναντι στον Φιλοξενούμενο – εραστή
Οι εναρκτήριοι στίχοι της επιστολής φαίνεται να καθιερώνουν την διακειμενική βάση μεταξύ των Ηρωίδωνκαι της Αινειάδαςκαι μας παρουσιάζουν την στρατηγική που πρόκειται να ακολουθήσει η Διδώ. Όπως η ίδια δηλώνει χαρακτηριστικά πρόκειται να αυτοκτονήσει (στ. 1 morituraeElissae). Ενισχύει την δήλωσή της μέσω του παραλληλισμού της με έναν κύκνο που τραγουδά, καθώς όπως θεωρείται γνωστό, οι κύκνοι τραγουδάνε μόνο πριν πεθάνουν. Μια εικονοποιία θα λέγαμε με τα τελευταία λόγια ενός ανθρώπου πριν πεθάνει, όπως ακριβώς και η Διδώ (στ. 2 ultimaverba). Πρόκειται για τον πρόδρομο της αναπόφευκτης αποδοχής της μοίρας της και αναμφίβολα για την ρητορική στρατηγική που επιστρατεύει η ηρωίδα προκειμένου να αντιμετωπίσει την αδιάλλακτη στάση του αγαπημένου της.[26]
Αξιοσημείωτο θεωρείται ότι η Διδώ στο έργο του Βιργιλίου αποτυγχάνει να πείσει τον Αινεία, έτσι ο Οβίδιος είναι σαν να της δίνει μια δεύτερη ευκαιρία για την επίτευξη του σκοπού της. Στο έργο του Βιργιλίου η Διδώ προσπαθούσε να πείσει τον Αινεία δίνοντας έμφαση στην συναισθηματική προσέγγιση η οποία απέβη εν τέλει ανεπιτυχής, κάτι το οποίο ο Οβίδιος αντιστρέφει τώρα βάζοντας τη Διδώ να παρουσιάζεται από την αρχή ως απόλυτα υπάκουη στη μοίρα της που της υπαγορεύει να πεθάνει.[27]
Ο μόνος τρόπος να πείσει τον Αινεία είναι να ομολογήσει αμέσως ότι πρόκειται για κάτι το αδύνατο. Και πώς το καταφέρνει; Παρομοιάζοντας τον εαυτό της με κύκνο που πρόκειται να πεθάνει αυτόματα δείχνει ότι συνειδητά είναι γνώστρια του προκαθορισμένου τέλους της. Συνεπώς δεν έχει καμία πρόθεση όπως λέει να του αλλάξει τη γνώμη (στ. 3-4). Μια πάγια τακτική που θα χρησιμοποιούσε κανείς για να κάνει κάποιον σύμμαχό του. Η ηρωίδα πρέπει στο ελεγειακό πλαίσιο να αποφύγει τα λάθη που έπραξε στο επικό πλαίσιο.
Έτσι την ίδια στιγμή που η Διδώ δηλώνει ότι δεν έχει καμία ελπίδα να επηρεάσει τον Αινεία να αλλάξει γνώμη, προσπαθεί ήδη να προκαλέσει σε αυτόν έναν αίσθηση τύψης και ενοχής.[28]Μάλιστα, καθώς προχωράει στο ίδιο μοτίβο αποδοχής της μοίρας της, αφού γνωρίζει ότι ο Αινείας είναι βέβαιος για την απόφασή του να την εγκαταλείψει, ταυτόχρονα προσπαθεί να υπονομεύσει αυτή του την απόφαση (στ. 8-9).[29]
Με ένα άγγιγμα υποκριτικής υπερβολής, υπαινίσσεται τον βαθμό της αβεβαιότητας που χαρακτηρίζει την αποστολή του Αινεία και αμέσως αρπάζει την ευκαιρία να αντιθέσει την μετέωρη ίδρυση μιας νέας Ρώμης, με την τωρινή απτή πραγματικότητα της ανερχόμενης Καρχηδόνας (στ.11-14). Η ίδια τού προσφέρει ασφάλεια και πρέπει να την εκμεταλλευτεί. Όπως φαίνεται και από την χρήση συγκεκριμένων λεξικών συνόλων από τη Διδώ, η Καρχηδόνα θεωρείται ένα τετελεσμένο γεγονός (στ. 13-14 facta/quaesita), σε αντίθεση με την ίδρυση μια νέας Ρώμης (στ. 13-14 faciendapetis/quaerendaperorbem), για την οποία ο Αινείας πρέπει να καταβάλλει προσπάθεια και ως εκ τούτου να φανεί ανακόλουθος στις προσδοκίες της Διδώς.[30]
Αφού μιλήσει για αυτά που έχει ήδη προσφέρει στον Αινεία, η Διδώ θα προειδοποιήσει τον Αινεία για τα επικείμενα προβλήματα που θα αντιμετωπίσει στην Ιταλία, αν την εγκαταλείψει. Εδώ θα θέσει τον εαυτό της ως αντικείμενο εκμετάλλευσης για να τον ψέξει, λέγοντας του ότι θα βρει κάποια άλλη Διδώ να εξαπατήσει στ.17-18).[31]
Έτσι οι παρατηρήσεις της ηρωίδας σε αυτή την επιστολή αποδεικνύονται αρκετά ακριβείς. Ο Αινείας δεν θα βρει ποτέ μια πόλη όπως η Καρχηδόνα ούτε την ευκαιρία να κοιτάξει κάτω τους ανθρώπους του από μια μεγαλοπρεπή ακρόπολη (στ. 19-20).[32]Και αφού του έχει πει ότι δεν θα βρει καμία γυναίκα να τον αγαπήσει όπως η Διδώ, εναποθέτει τις ελπίδες της στη δύναμη των συναισθημάτων της. Φλέγεται όπως η ίδια λέει από τον έρωτά της γι αυτόν (στ.23-26) και ενισχύει παρακάτω το αίσθημα αυτό καθώς αδυνατεί να τον βγάλει από το μυαλό της.
Επιτίθεται όμως στον Αινεία κατηγορώντας τον για αχαριστία στα όσα του έχει προσφέρει και απεικονίζει τον εαυτό της ως απελπισμένη ονειροπόλο ερωμένη.[33]Ακολουθεί μια αναφορά στις θεότητες που σχετίζονται με τον Αινεία Venus, Amorτους οποίους επικαλείται να τη βοηθήσουν τονίζοντας παράλληλα την ένταση των συναισθημάτων της για εκείνον (στ.31-34).[34]
Στην προσπάθειά της να τον μεταπείσει, επινοεί κι άλλο ένα επιχείρημα αποδίδοντάς το αυτή τη φορά στα φυσικά φαινόμενα. Η θάλασσα ταράσσεται από τους θυελλώδεις ανέμους κι έτσι για το καλό του –και φυσικά προς το δικό της συμφέρον– τον καλεί να αντισταθεί στην φυγή του (στ.39-44). Έχοντας περάσει στο επίπεδο της φύσης, έτσι όπως εύχεται να αλλάξουν οι άνεμοι και να γίνουν ευνοϊκοί, με τον ίδιο τρόπο εύχεται να αλλάξει και η απόφαση του Αινεία (στ.51 tuquoquaecumventisutinammutabilisesses).[35]
Μέσα από μια ιδιάζουσα τεχνοτροπία, η ηρωίδα αρπάζει την ευκαιρία να τρομάξει τον άπιστο εραστή της, έμμεσα, προειδοποιώντας τον καθώς «απ»εύχεται τα δεινά που ίσως τον ανταμώσουν, αν την εγκαταλείψει. Ωστόσο έχει χαθεί κάθε προσπάθεια για να τον πείσει, αν φύγει είναι ήδη καταδικασμένος (στ. 67 falsae periuria linguae, et frygia Dido fraud coacta mori) κι έτσι προσπαθεί να τον αναγκάσει να αναβάλει την αναχώρησή του (στ.73-74) και αν έστω δεν νοιάζεται για τη Διδώ, εκείνη του υπενθυμίζει πως έχει και την ευθύνη του παιδιού του (στ. 75-78). Χρησιμοποιεί τον Ασκάνιο προκειμένου να κρατήσει τον Αινεία στην Καρχηδόνα, επισημαίνοντάς του ότι σκέφτεται μόνο τον εαυτό του.
Η ηρωίδα συνειδητοποιεί ότι δεν είναι η μόνη που έχει εξαπατήσει ο Αινείας, φοβούμενη πως όλα όσα της έχει αφηγηθεί είναι ψέματα (στ. 81 omniamentiris), τον αποκαλεί άπιστο perfide. Συνειδητοποιεί ότι ο Αινείας θα πράξει τώρα με τη Διδώ ακριβώς ό,τι έπραξε και με την σύζυγό του Creusa, την οποία εγκατέλειψε στην Τροία, που μάλιστα σύμφωνα με τον Οβίδιο χαρακτηρίζεται σαν την πρώτη Διδώ και σαν την εγκαταλελειμμένη ελεγειακή Μήδεια.[36]
Η εικόνα του Αινεία να υποφέρει δίνει τώρα την απόλυτη ευκαιρία στη Διδώ, να του υπενθυμίσει όλα όσα του πρόσφερε η ίδια στις δικές του αντιξοότητες, σκοπεύοντας έμμεσα να τον κάνει να αισθανθεί υποχρεωμένος προς το πρόσωπό της. Εκείνη του πρόσφερε καταφύγιο και όχι μόνο, ήταν εκείνη που του πρόσφερε το βασίλειό της (στ. 90 regnadedi)[37], μια ένδειξη μεγαλοπρεπούς χειρονομίας την οποία πιθανότατα τώρα μετανιώνει και εύχεται να ξεχάσει (στ. 89-96).[38]
Η Διδώ τώρα θα περάσει σε έναν διαφορετικό άξονα, καθώς θα μιλήσει για τους λόγους για τους οποίους η σχέση της με τον Αινεία θα έπρεπε να ήταν μόνο «πλατωνική». Αναλυτικά θα περιγράψει στους παρακάτω στίχους τις υποχρεώσεις που είχε αθετήσει προς τον σύζυγό της Sychaeus(στ.97-104).[39]
Ως γνήσια διπλωμάτης, ασκώντας την ρητορική με αριστοτεχνικό καθ’ όπως φαίνεται τρόπο, έφτασε η ώρα να κερδίσει την εύνοια και φυσικά την συμπάθεια του Αινεία. Ανακαλώντας περιστατικά της μέχρι τώρα ζωής της, που σηματοδότησαν για εκείνη την τραγική της μοίρα, τονίζει πως η ερωτική της εμπλοκή και η πρόθεση εγκατάλειψής της, θα αποτελέσει για την ίδια ένα ακόμη βαρύτερο φορτίο στην επιδείνωση της κατάστασης της (στ.111-128).[40]Μάλιστα δεν διστάζει να τον επιπλήξει και να τον προσβάλει σε ό,τι αφορά ακόμα και την παρουσία του στην Τροία, παρουσιάζοντάς τον σαν μια αναξιόπιστη προσωπικότητα (στ.131-132).[41]
Στους στ. 133-138 η Διδώ, απόλυτα τολμηρή, φτάνοντας στα άκρα πλέον προκειμένου να τον συγκινήσει, χρησιμοποιεί το επιχείρημα ενός φανταστικού παιδιού το οποίο θα κυοφορούσε η ίδια και ως εκ τούτου καλεί τον Αινεία να φανεί στοργικός αν όχι στη Διδώ, έστω στη μοίρα του παιδιού που θα βρίσκεται μέσα της. Αν την οδηγήσει στην αυτοκτονία, η τύχη αυτού του παιδιού είναι προδιαγεγραμμένη.[42]
Επικαλούμενη τις αβεβαιότητες του μέλλοντος, αν ο εραστής της φύγει, και τους κινδύνους που εγκυμονούν, προβάλλει την δικής της σταθερότητα και ασφάλεια προς εκείνον για να τον πείσει να παραμείνει στην Καρχηδόνα. Άλλωστε τα πλεονεκτήματα αυτής της πόλης είναι προφανή, αφού ο Αινείας θα έχει την ευκαιρία να εκμεταλλευτεί τις χάρες της σχετικά με τις πολεμικές-στρατιωτικές δραστηριότητες (στ. 151-156).[43]Το όνειρό του μπορεί να γίνει πραγματικότητα μετατρέποντας την Καρχηδόνα σε μια νέα μεγαλόπρεπη Τροία (στ. 153 Ilion in Tyriam transfer felicious urbem).[44]
Ο Αινείας θα πρέπει να εκτιμήσει την πόλη που του πρόσφερε γενναιόδωρα την ευκαιρία να ηγείται, και πίσω από αυτήν την πόλη κρύβεται φυσικά η Διδώ (στ. 163 quaesetibitradithabendam). Η ηρωίδα τονίζει πως δεν αξίζει να την εγκαταλείψει, το μόνο που έκανε ήταν να τον αγαπήσει, ένα συναίσθημα που σαφώς δεν αποτελεί έγκλημα, ώστε να ανταποδοθεί με την εγκατάλειψη από τον εραστή προς την ερωμένη (στ. 164 crimenamasse).[45]Ακόμα κι αν εκείνος δεν θέλει να την κάνει γυναίκα του, εκείνη επιμένει με κάθε τρόπο να μείνει στο πλάι του, και με οποιαδήποτε ιδιότητα. Αυτή η ιδιότητα για την Διδώ θα είναι αυτή της οικοδέσποινας, αφού για εκείνη ο Αινείας θα είναι απλώς ένας φιλοξενούμενος (στ. 167-168).[46]Και σε αυτό το σημείο των στίχων δεσπόζει το περίφημο δίπολο hospes–hospita, που παίζει απόλυτα καθοριστικό ρόλο στην ψυχοσύνθεση της ηρωίδας.
Η Διδώ από δω και έπειτα θα περάσει στην αποκορύφωση των επιχειρημάτων της. Εφόσον οι ελπίδες της έστω και για μια προσωρινή καθυστέρηση στην αναχώρηση του Αινεία χάνονται, ήρθε η ώρα να μεταφέρει στον εραστή της μια εικόνα από τις τελευταίες της στιγμές, εν ζωή. Στέρεψαν οι ελπίδες για την παραμονή του αγαπημένου της και έτσι το μόνο που εύχεται τώρα είναι να μπορούσε ο Αινείας να την δει να γράφει την επιστολή αυτή, να δει τα δάκρυά της που κυλάνε πάνω στα μάγουλά της και να δει ακόμη ότι το ξίφος που έχει στα χέρια της, το δικό του ξίφος, θα γεμίσει από το δικό της αίμα (στ. 183-190). [47]
Για το τέλος της επιστολής θα κρατήσει την πιο θεμελιακή κατηγορία για τον Αινεία. Τα τελευταία της λόγια πριν την επικείμενη αυτοκτονία της, την οποία σαφώς αποδίδει σε εκείνον, συνθέτοντας τον δικό της επιτάφιο (στ. 193-196).[48]
Όπως ο Jakobson(1974:83) σημειώνει χαρακτηριστικά (σε σχέση με το carmenστους εναρκτήριους στίχους) η ηχώ του carmen(στ. 196 hoc tamen in mumulore mumble carmen erit) μπορεί να σφραγίσει ολόκληρο αυτό το ποίημα ως έναν μακροσκελή επιτάφιο. Αυτό είναι ένα αξιοπρόσεκτο σημείο και θα πρέπει να προειδοποιήσει τον αναγνώστη σχετικά με ρητορική δομή, που πλαισιώνει αυτή την επιστολή. Η Διδώ αρχίζει συγκρίνοντας τις λέξεις, γράφει τα τελευταία της λόγια ultima verbaκαι μιλά για το τραγούδι carmenτου πεθαμένου κύκνου. Ακριβώς όπως ο κύκνος πεθαίνει μετά την ολοκλήρωση του τραγουδιού του, έτσι και η επιστολή της Διδώς λήγει με μια εικόνα της αυτοκτονίας της. Εξ ου και το εικονιστικό carmenτου θρήνος της θα αντικατασταθεί από το πραγματικό carmenτου επιταφίου της.
Ο Οβίδιος, κατά τη σύνθεσή του, προσπάθησε να δημιουργήσει μια νέα πρωτότυπη Διδώ, διαφορετική από την συναισθηματική και ηθική Διδώ του Βεργιλίου. Ο Αινείας αδυνατεί να στηρίξει τη θέση του ενώ η Διδώ είναι λογική, τρέφει συναισθήματα αγάπης και δεν έχει κακία. Η επική Διδώ του Βεργιλίου υποκαθίσταται από την ελεγειακή Διδώ, στην οποία ο Οβίδιος δίνει απόλυτη προσοχή προκειμένου να την προβάλλει.[49]Άλλωστε ο Οβίδιος μάς έχει συνηθίσει σε ανάλογες τακτικές έναντι του Βεργιλίου, όπου συμπτύσσει ό,τι ο επικός ποιητής αναπτύσσει και το αντίστροφο, επιτυγχάνοντας την διάκριση.
Ο ρόλος του εραστή της κάθε ηρωίδας σε αυτές τις επιστολές θα είναι μόνον εκείνος του αναγνώστη, που θα ενεργήσει ανάλογα με τα όσα διαβάσει, γι αυτό και οι γυναίκες αυτές βάζουν τα δυνατά τους σε αυτή την νέα πρόκληση της οποίας παρίστανται ως κυρίαρχες πλέον. Η ομιλία των ανδρών και στις δυο επιστολές χρησιμοποιείται ως μέσο αποπλάνησης με ψεύτικες υποσχέσεις. Η Διδώ και η Φυλλίδα, που γράφουν, είναι τα θύματα αυτής της παραπλανητικής ομιλίας, από τους άπιστους εραστές. Θεωρούν πως αυτή η παραπλανητική ομιλία είναι άμεσα συνυφασμένη με τον ηρωικό τους χαρακτήρα, ενώ οι ίδιες καθίστανται τα θύματά τους. Ενώ οι πράξεις τους μπορεί να είναι επαινετές σχετικά με το ηρωικό τους παρελθόν, τα λόγια των εραστών είναι ψευδή. Για τις γυναίκες η επιστολή είναι ένα μέσο τιμιότητας. Κατά κανόνα οι ηρωίδες δεν γράφουν για να εξαπατήσουν. Στο βαθμό που μπορούν να το κάνουν, έχουν ήδη πετύχει να εξαπατήσουν οι ίδιες τον εαυτό τους. Η γραφή τους τηρεί αυτό που θεωρούν ως μια αληθινή ιστορία και χρησιμοποιούν αυτήν την αλήθεια για να πείσουν και όχι τη ρητορική της αποπλάνησης.[50]
-
Hospes Perfidus, η Γέννηση της Φυλλίδας μέσα από τη Διδώ. Ομοιότητες και Λεκτικοί αντίλαλοι στις δυο επιστολές.
Η παρουσία του φιλοξενούμενου στην ιστορία της Φυλλίδας, θα σηματοδοτήσει για την ηρωίδα την συμμετοχή και την ανάδειξή της, ως πρωταγωνίστριας, στον κόσμο της συγγραφής και ειδικότερα της επιστολογραφίας και της ερωτικής ελεγείας.
Πιο συγκεκριμένα, η Φυλλίδαβρίσκει τον εαυτό της παρασυρμένο από ιστορίες άλλων γυναικών για να ξαναγράψει τη δική της. Όπως και άλλες γυναίκεςτων Ηρωίδων, έτσι και αυτή δημιουργεί τη δική της πραγματικότητα μέσω της ανάγνωσής της και της επανεγγραφής της από την προγενέστερη ποίηση. Αρκετές λογοτεχνικές φιγούρες επηρεάζουν τον τρόπο που η Φυλλίδα βλέπει την ιστορία της, με πιο προφανή την Διδώ εξίσου του Βιργιλίου και του Οβίδιου. Η επιστολή της είναι απόλυτα διαμορφωμένη πάνω στην επιστολή της Διδώς.[51]
Οι δυο ηρωίδες μοιράζονται μια παρόμοια ιστορία. Κάθε γυναίκα ερωτεύεται έναν ξένο που φτάνει στην πατρίδα της, έναν άνθρωπο στον οποίο εμπιστεύεται τον ίδιο τον εαυτό της, ανεξάρτητα από όλες τις πιθανές συνέπειες. Είναι και οι δυο ανύπαντρες ηγέτιδες των αντίστοιχων χωρών τους και αισθάνονται συμπόνια για έναν ευγενή ξένο, ναυαγό στις ακτές τους, πρόθυμες να τον βοηθήσουν να ανοικοδομήσει το στόλο του, και τελικά τον ερωτεύονται. Υποκύπτουν στον έρωτά τους και κατ’ επέκταση στον φιλοξενούμενό τους και προτάσσουν εκείνον πάνω απ’ όλα.[52]
Αξιοσημείωτη είναι η προσθήκη ορισμένων καινοτομιών από τον Οβίδιο στην ιστορία της Φυλλίδας, καινοτομίες οι οποίες μας δίνουν την ευκαιρία να μελετήσουμε διεξοδικά την επιστολή της, ως ένα οργανικό κομμάτι της επιστολής της Διδώς. Εν προκειμένω, ο hospesτης Φυλλίδας φτάνει στην περιοχή της, τη Θράκη, ναυαγός, όπως ακριβώς και ο Αινείας στην Καρχηδόνα, κατά το πρότυπο της Αινειάδαςτου Βιργιλίου.
Η Φυλλίδα εμφανίζεται στην ιστορία ως ηγέτιδα, κατέχοντας τα ηνία της Θράκης, ένα στοιχείο που γίνεται ευθύς αμέσως αντιληπτό από την απουσία αναφοράς στον πατέρα της εφόσον είναι σε ίδια να επιλέξει τον σύζυγό της. Παράλληλη λοιπόν η πορεία της και σε αυτό το κομμάτι με την Διδώ που είναι η βασίλισσα της Καρχηδόνας.[53]Επίσης, η έκδηλη ανάγκη της να παντρευτεί για να διατηρήσει την εξουσία της στους υποτελείς της, αλλά και η γενναιόδωρη προσφορά του βασιλείου της στον φιλοξενούμενό της μαρτυρούν την συγγένειά της με την Διδώ τόσο του Βιργιλίου όσο και του Οβίδιου.[54]
Ας προχωρήσουμε στον παραλληλισμό των δυο φιλοξενούμενων, του Αινεία και του Δημοφώντα. Οι δυο ήρωες συνδέονται άμεσα σε εκείνο το κομβικό σημείο της ιστορίας, όπου θα προτάξουν ο καθένας το καθήκον του για την πατρίδα του και θα αναγκαστούν να φύγουν και να εγκαταλείψουν τις γυναίκες που τους αγαπούν. Έτσι ο Δημοφώντας θα αναγκαστεί να επιστρέψει στην Αθήνα, για να βοηθήσει τον πατέρα του Θησέα να ανακτήσει το βασίλειό του και όμοια ο Αινείας θα ακολουθήσει την εντολή των Θεών για να ιδρύσει την Ρώμη αναχωρώντας για την Ιταλία.[55]
Όπως η Διδώ, έτσι και η Φυλλίδα αρνείται να δει έναν νόμιμο λόγο για τον εραστή της να αναχωρήσει και καθεμία επικεντρώνεται στην προδοσία της. Ενώ η διάθεση του Δημοφώντα, να βοηθήσει τον πατέρα του, υποδεικνύει σεβασμό του γιού προς τον πατέρα, η Φυλλίδα το εκλαμβάνει ως προσομοίωση του γιου με τον πατέρα. Κάτι παρόμοιο κάνει και η Διδώ που απευθύνει κατηγορία στον Αινεία ότι όπως ίσως εξαπάτησε και την σύζυγό του, με τον ίδιο τρόπο θα εξαπατήσει και εκείνη. Επίσης με αφορμή τα ναυάγια των δυο επισκεπτών, η Φυλλίδα φοβάται για τον εραστή της μήπως ναυαγήσει σε άλλη ακτή κατά την αποχώρησή του, ενώ η τολμηρή Διδώ δεν διστάζει να απειλήσει τον Αινεία με ένα ενδεχόμενο ναυάγιο σε περίπτωση που την εγκαταλείψει.
Πέραν των παραπάνω γενικών παραλλαγών που οδηγούν στην συγγένεια των δυο επιστολών, παρόμοια φαίνεται να είναι καιη ρητορική προσέγγιση των δύο γυναικών: όπως σημειώνει ο Barchiesi(1992:108) «σε μια προσπάθειά τους να φανούν ελκυστικές οι δυο ηρωίδες καταγράφουν την βοήθεια που παρείχαν στους επισκέπτες και τη βασιλική δύναμη που γενναιόδωρα προσέφεραν». Η ενοχή επίσης που αισθάνεται η Φυλλίδα για την ερωτική της συμπλοκή με τον φιλοξενούμενό της, μιας και παραβίασε κοινωνικά και ηθικά και όρια, απηχεί την ενοχή της Διδώς όταν αναφέρεται στην δική της παράβαση όρκων προς τον σύζυγό της τον Συχαία.[56]
Διεισδύοντας βαθύτερα στα λεκτικά παράλληλα των δυο επιστολών, η Φυλλίδα αποκαλείται infelix(στ.103), ένα επίθετο που χαρακτηρίζει την Διδώ της Αινειάδας και κυριαρχεί στη σκέψη του Οβίδιου.[57]Η απόρριψη στην προσφορά του βασιλείου της κάθε γυναίκας από τον εραστή της ενισχύει την γκάμα των λεξιλογικών απόηχων στις δυο επιστολές, στην Φυλλίδα στ. 89 nectemearegiatangetκαι στην Διδώ στ. 11-12 necnovaCarthagonectecrescentiatangunt/ moenianecsceptrotraditasummatuo. Η αναφορά επίσης και των δυο γυναικών στα πανιά των πλοίων velaπου μεταφορικά δηλώνουν την εξαπάτησή τους από τους εραστές τους (2.25 ventisetverbaetveladedisti), (7.8 idemventivelafidemqueferent). Και ακόμη το γεγονός ότι και οι δυο ηρωίδες χαρακτηρίζουν ως έγκλημα την ερωτική τους περιπέτεια και συνεύρεση με τους φιλοξενούμενους (2.27–28 dicmihi, quid feci, nisinonsapienteramavi?/ Crimine te potui demeruisse meo), (7.164 quod crimen dicis praeter amasse meum?). Σύμφωνα με τη Φυλλίδα, ο Δημοφών είναι ο αρραβωνιαστικός της, σύμφωνα με την Διδώ ο Αινείας είναι σύζυγός της (στ.170 coniugiumvocat). Η Φυλλίδα απροκάλυπτα χαρακτηρίζει τον Δημοφώντα άπιστο perfide(στ. 78) και αυτόματα μας παραπέμπει στην όμοια φράση της Διδώς προς τον Αινεία (στ. 79,120). Κάθε γυναίκα υποδηλώνει ότι ο εραστής της θα υποφέρει από θυμωμένες θεότητες (2.43-44 – 7.87). Ακόμη, όπως η Φυλλίδα, επανειλημμένα, αναζητά τον Δημοφώντα στην ακτή (στ. 121-30),έτσι πηγαίνει και η Διδώ τέσσερις φορές στο άλσος που έχει χτίσει για τον Συχαία (στ. 101). Τέλος, η επιτύμβια επιγραφή της Φυλλίδας (στ. 147-148 PHYLLIDADEMOPHOONLETODEDIT, HOSPES AMANTEM; / ILLENECISCAUSAMPRAEBUIT, IPSAMANUM) είναι κατασκευασμένη κατά το πρότυπο της περίτεχνα συντεθειμένης επιγραφής της Διδώς (στ. 197-198 PRAEBUITAENEASETCAUSAMMORTISETENSEM; / IPSAUSADIDOCONCIDITΗΠΑ MANU).[58]
Σύμφωνα με την άποψη της Fulkerson(2005:29) «η Φυλλίδα είναι ένας συναισθηματικός αναγνώστης της Διδώς, κι επειδή δεν μπορεί να τη βοηθήσει, εισβάλλει στην προσωπικότητά της. Γι αυτό και χρησιμοποιεί λεξιλόγιο ίδιο με της Διδώς και πείθει τον εαυτό της τόσο εύκολα να αυτοκτονήσει».
-
Συμπέρασμα
Εξετάστηκαν συνολικά δυο επιστολικά κείμενα από την ποιητική συλλογή του Οβίδιου Heroides. Η κάθε ηρωίδα – συγγραφέας συνθέτει με τον «δικό» της τρόπο την επιστολή που προορίζει για τον αγαπημένο της. Η επιστολή της Φυλλίδας είναι κατά ένα ποσοστό πιο σύνθετη από αυτήν της Διδώς. Μέσα από την ανάλυση και την εις βάθος μελέτη της επιστολής παρατηρήθηκε ότι η Φυλλίδα είχε λόγο να περιμένει τον Δημοφώντα, αφού ο ίδιος της υποσχέθηκε ότι θα γυρίσει και μάλιστα την παρότρυνε να τον περιμένει. Ο φιλοξενούμενος λοιπόν της ηρωίδας αποδεικνύεται άπιστος. Μέσα από τα λεγόμενά της η Φυλλίδα, αφήνει να διαφανεί ότι με το κλείσιμο της επιστολής θα αυτοκτονήσει, δεδομένου ότι λειτουργεί με πρότυπο την Διδώ. Και ακριβώς αυτό το γράμμα, συντεθειμένο με τρόπο που εστιάζει όπως είδαμε στην εσωτερική αξιολόγηση των πράξεών της, θα μπορούσε να επέχει τη θέση ενός είδους σημειώματος αυτοκτονίας. Έχουμε μια βασίλισσα η οποία έχει ανάγκη να λογοδοτήσει στον πατέρα της και τους υπηκόους της για την σχέση που συνήψε με έναν ξένο. Η αυτο-αναφορικότητα που διατρέχει την επιστολή της, ενδέχεται να λειτουργεί ως μια προσπάθεια να δικαιωθεί και άρα όχι να πείσει τον εραστή της. Η Φυλλίδα του παρελθόντος, τέσσερις μήνες πριν την συγγραφή της επιστολής και κατά τη διάρκεια της αναμονής της, είναι ένα αφελές κορίτσι, άμαθο στον έρωτα. Η Φυλλίδα του επιστολικού παρόντος, με την Φυλλίδα που βίωσε τα γραφόμενα, είναι δυο διαφορετικές εκδοχές της ίδιας προσωπικότητας. Αυτοί οι τέσσερις μήνες δεν αφορούν μόνο το πέρας των γεγονότων αλλά και την ίδια την επιστολογράφο. Η εσωτερικότητα της επιστολής είναι καθόλα χαρακτηριστική και η αφελής κοπέλα είναι πλέον μια υποψιασμένη επιστολογράφος.
Η επιστολή της Διδώς συντεθειμένη από μια εξέχουσα προσωπικότητα του επικού κόσμου, μας επιτρέπει να συνάγουμε ίσως πιο ξεκάθαρα συμπεράσματα. Η ηρωίδα δεν έχει λάβει καμία υπόσχεση από τον δικό της φιλοξενούμενο – εραστή, γι αυτό και είναι απόλυτα αποφασισμένη, όπως δηλώνεται ήδη από τους πρώτους στίχους της. Γράφει με το ξίφος στο ένα χέρι και με την πένα στο άλλο, αναμφίβολα μόλις κλείσει αυτή η επιστολή, η Διδώ θα αυτοκτονήσει. Ωστόσο, αυτή η ηρωίδα, πιστή στο πορτρέτο που κατασκευάστηκε για εκείνη, θα αναλάβει να ξεδιπλώσει όλο της το ρητορικό ταλέντο προκειμένου να προβάλλει την στρατηγική της, η οποία αν μη τι άλλο, απευθύνεται στην εξαπάτηση της. Η Διδώ δεν θέλει να δεχτεί ότι ο Αινείας και στον ελεγειακό κόσμο θα φύγει από κοντά της, δεν είναι μια τυχαία προσωπικότητα, είναι η βασίλισσα της Καρχηδόνας και ως επιβλητική παρουσία πρέπει να υπερασπιστεί τον εαυτό της και να προβάλλει τώρα μια άλλη Διδώ, διαφορετική από αυτήν της Αινειάδας. Μια Διδώ στην οποία θα πρυτανεύει η λογική δίπλα στο συναίσθημα απέναντι σε έναν Αινεία με σπιλωμένη φήμη.
Βιβλιογραφία
Casali, S. (2004-2005). ’Further voices in Ovid ‘‘Heroides 7’’’, στο:Hermathena, No. 177/178, Aetas Ovidiana? (Winter 2004 & Summer 2005), σσ. 147-164.
Drinkwater, M. O. (2007). ’Which Letter? Text and Subtext in Ovid’s ‘’Heroides’’’, στο: The American Journal of Philology, Vol.128, No. 3 (Autumn, 2007), σσ. 367-387.
Farrell, J. (1998). “Reading and writing the Heroides”,στο: HSCP, Vol.98 (1998), σσ. 307-338.
Fear, T. (1993). Critical studies in Ovid’s Heroides 1,2,7,Masters thesis,Durham theses, Durham University. Διαθέσιμο στο: http://etheses.dur.ac.uk/5747/(ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 14/3/2019).
Fulerson, L. (2002). ‘Writing Yourself to Death: Strategies of (Mis)reading in Heroides 2’, στο: Materiali e discussioni per l’analisi dei testi classici, No. 48 (2002), σσ. 145-165.
Fulkerson, L. (2005). The Ovidian Heroine as Author. Reading, Writing, and Community in the Heroides, New York, CambridgeUniversity Press.
Hallett, J. P. – Skinner. M.B (eds.) (1997). Roman Sexualities, Princeton, Princeton University Press.
Jacobson, H. (1974). Ovid’s Heroides, New Jersey, Princeton University Press.
Κnox, P .E. (1995). Ovid Heroides. Select Epistles. Cambridge, Cambridge University Press.
Lindheim, S. H. (2003). Mail and Female. Epistolary Narrative and Desire in Ovid’s Heroides, Madison, The Unicersity of Winsconsin Press.
Michalopoulos, C. N(2015). ‘Writing and Dying in Ovid’s Heroides: a Cixousean Reading’, στο: Literature, Scholarship, Philosophy, and History. Classical Studies in Memory of Ioannis Taifacos, Xenis, G. A [ed], Stugart, Franz Steiner Verlag.
Μιχαλόπουλος, Χ. Ν, – Μιχαλόπουλος, Α. Ν, (2015). Ρωμαϊκή Ερωτική Ελεγεία. [ηλεκτρ. βιβλ.], Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, Αθήνα. Διαθέσιμοστο: http://hdl.handle.net/11419/2213.
Spentzou, E. (2003). Readers and Writers in Ovid’s Heroides.Oxford, Oxford University Press.
Πίνακας Περιεχομένων
Εισαγωγή…………………………………………………………………………4
- HospesPerfidus, η επιστολή της Φυλλίδας: Ov. Her. II……………………………………..5
1.1 Εισαγωγικά…………………………………………………………………6
1.2 Η στάση της Φυλλίδας απέναντι στον Φιλοξενούμενο – Εραστή………..7
- HospesPerfidus, η επιστολή της Διδώς: Ov. Her. VII…………………………….12
2.1 Εισαγωγικά……………………………………………………………….12
2.2 Η στάση της Διδώς απέναντι στον Φιλοξενούμενο – Εραστή……………13
- HospesPerfidus, η Γέννηση της Φυλλίδας μέσα από τη Διδώ. Ομοιότητες και Λεκτικοί αντίλαλοι στις δυο επιστολές……………………………………………….18
- Συμπέρασμα………………………………………………………………21
Βιβλιογραφία…………………………………………………………………………24
[1]Βλ. Μιχαλόπουλος, Χ.Ν – Μιχαλόπουλος, Α.Ν (2015) 12
[2]Βλ. Michalopoulos(2015) 98.
[3]Βλ. Fulkerson(2005) 1-2.
[4]Το λατινικό κείμενο ακολουθεί την έκδοση της Loeb(1977).
[5]Βλ. Knox (1995) 127 σχόλιο‘78’
[6]Βλ. Apollodorus, Epitome(6.16.6-7).
[7]Βλ. Servius, apud Virgil’sEclogue (5.10).
[8]Βλ. Hyginus, Fabulae (59).
[9]Βλ. Propertius (2.24B.41ff)
[10]Βλ. Ovid, Ars Amatoria (3.31ff) Remedia (53-56) (591-608)
[11]Βλ. Fear (1993) 89-94
[12]Βλ. Knox (1995) 114, σχόλιο‘7-22’.
[13]Βλ. Fear (1993) 94-97.
[14]Βλ. Knox (1995) 115, σχόλιο‘9-10’.
[15]Βλ. Fear (1993) 104.
[16]Βλ. Farell (1998) 329.
[17]Βλ. Knox (1995) 129, σχόλιο‘91-120’.
[18]Βλ. Knox (1995) 139 σχόλιο‘147-8’.
[19]Βλ. Lindheim (2003) 89.
[20]Βλ. Lindheim (2003) 94.
[21]Βλ. Fulkerson (2002) 149.
[22]Βλ. Lindheim (2003) 95.
[23]Βλ. Drinkwater (2007) 379.
[24]Βλ. Spentzou (2003) 13.
[25]Βλ. Jakobson (1974) 76 καιMiller (2004) 58.
[26]Βλ. Fear (1993) 160-161.
[27]Βλ. Fear (1993) 162.
[28]Βλ. Fear (1993) 164.
[29]Βλ. Fear (1993) 167.
[30]Βλ. Fear (1993) 171.
[31]Βλ. Hallet & Skinner (1997) 280.
[32]Βλ. Fear (1993) 174.
[33]Βλ. Fear (1993) 176-177.
[34]Βλ. Fear (1993) 183.
[35]Βλ. Fear (1993) 187.
[36]Βλ. Casali (2004 & 2005) 156.
[37]Βλ. Fear (1993) 198.
[38]Βλ. Fear (1993) 199.
[39]Βλ. Fear (1993) 201.
[40]Βλ. Fear (1993) 208.
[41]Βλ. Fear (1993) 213.
[42]Βλ. Fear (1993) 214.
[43]Βλ. Fear (1993) 218.
[44]Βλ. Fear (1993) 217.
[45]Βλ. Fear (1993) 220.
[46]Βλ. Lindheim (2003) 96.
[47]Βλ. Fear (1993) 225.
[48]Βλ. Fear (1993) 227.
[49]Βλ. Jakobson (1974) 93.
[50]Βλ. Farell (1998) 329.
[51]Βλ. Fulkerson (2005) 26.
[52]Βλ. Lindheim (2003) 91.
[53]Βλ. Jakobson (1974) 62.
[54]Βλ. Jakobson (1974) 63.
[55]Βλ. Fulkerson (2005) 27.
[56]Βλ. Fulkerson (2005) 28.
[57]Βλ. Knox (1995) 130, σχόλιο‘103’.
[58]Βλ. Fulkerson (2005) 29.
