Του Νίκου Τσούλια
Η ματιά μας είναι διαρκώς στραμμένη στο μέλλον. Για το μέλλον γίνονται τα σχέδιά μας. Εδώ επωάζονται τα όνειρα και οι φιλοδοξίες μας. Η ζωή μας «αναπνέει» για να βιώσουμε το μέλλον. Και ακόμα, υπάρχει και η αντίληψη που όχι απλά και μόνο επεκτείνει τη ματιά μας στο πιο μακρινό μέλλον, αλλά ισχυρίζεται ότι για να το κοιτάξεις αυτό καθαρά και αποτελεσματικά πρέπει να απαλλαγείς από τα «βαρίδια του παρελθόντος».
Και δεν χρειάζεται ιδιαίτερη ανάλυση για να συμφωνήσει κάποιος με αυτή την άποψη, αρκεί να αναλογιστεί το τι συμβαίνει στην προσωπική του ζωή. Αν κάποια γεγονότα ή κάποιες αποφάσεις του – που έλαβαν χώρα στο παρελθόν – έχουν κρίσιμο περιεχόμενο και τον καθηλώνουν, τότε δεν μπορεί να διαμορφώσει ένα δημιουργικό σκηνικό για τη ζωή του˙ μένει όμηρος του παρελθόντος του, και των φαντασιώσεών του.
Ωστόσο, αυτή είναι η μια πλευρά του ζητήματος. Υπάρχει και η άλλη, η ακριβώς αντίθετη. Τίθεται από μόνη της ως ερώτημα / πρόκληση. Μπορεί να σχεδιαστεί το μέλλον χωρίς τη βαθιά γνώση του παρελθόντος; Μπορείς να διαμορφώσεις την αυριανή προσωπική σου πορεία χωρίς να αξιοποιείς την εμπειρία που έχεις ήδη αποκομίσει; Μπορεί μια χώρα να αναπτύξει την όποια εθνική στρατηγική της χωρίς τη βαθιά επίγνωση της ιστορίας της; Το παρελθόν ποτέ δεν είναι σκιά στους σχεδιασμούς του μέλλοντος – το αντίθετο είναι άκρως απαραίτητο στοιχείο, αρκεί να προσεγγίζεται κριτικά και δημιουργικά.
Και εδώ η Αρχαιολογία έχει έναν πολύ κρίσιμο ρόλο για τη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας ενός λαού και για τη χάραξη μιας άρτιας και μακρόπνοης πολιτικής. Η Αρχαιολογία δεν αποκαλύπτει νεκρά σημεία του χθες. Ερευνά και αξιολογεί, μελετά και δημιουργεί το ιστορικό συνεχές ενός έθνους. Παίζει έναν αναντικατάστατο ρόλο στην αυτογνωσία ενός λαού. Ας προβληματιστούμε απλά και μόνο στα εξής ερωτήματα. Ποια θα ήταν η φυσιογνωμία της Ελλάδας σήμερα αν η αρχαιολογική σκαπάνη δεν έφερνε στο φως τα τόσα και τόσα «χαμένα» σημάδια του παρελθόντος; Πώς θα αντιλαμβανόμαστε εμείς την ταυτότητα του Έλληνα – μια ταυτότητα που είναι υπό διαρκή διαμόρφωση – χωρίς όλα εκείνα τα βασικά στοιχεία που την έχουν συγκροτήσει ούτως ή άλλως; Ποια θα ήταν η πρόσληψη της εικόνας της χώρας μας στο εξωτερικό χωρίς τις λαμπρές αρχαιότητες που κοσμούν τον τόπο μας;
Αρκεί να σημειωθούν δύο περιπτώσεις, μία που έχει δώσει αλλά και δίνει διαρκώς νέα ευρήματα και νέες ερμηνείες: η ανακάλυψη της Τροίας και μία που έχει πολύ φωτεινό μέλλον μπροστά της: η εξήγηση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων. Ποια θα ήταν λοιπόν η εικόνα που θα είχαμε για τον Τρωικό πόλεμο και για την Τροία αλλά, και το πιο σημαντικό, για τον Όμηρο, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια χωρίς τα ευρήματα του Σλήμαν; Δεν θα ήταν εντελώς διαφορετική και φοβερά ελλειμματική; Και αν – για να πάμε στη δεύτερη περίπτωση – ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, που ήδη θεωρείται ως πρώτος Υπολογιστής του Δυτικού πολιτισμού, «αφήσει» να βρούμε τις λειτουργίες του δεν θα αλλάξει η πρόσληψη που θα έχουμε για την τεχνολογία της αρχαιότητας αλλά και για την αρχαία Ελλάδα στο σύνολό της;
Σε περιόδους κρίσης – όπως και η σημερινή – οι αναζητήσεις μας περιστρέφονται σχεδόν μονομερώς στον στενά οικονομικό τομέα, σ’ ό,τι ονομάζουμε επενδύσεις και δημιουργία θέσεων εργασίας στην παραγωγική διαδικασία. Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Ποιοι είναι οι βασικοί τομείς που συνεισφέρουν τα μέγιστα στην οικονομία της σύγχρονης Ελλάδας; Δεν είναι το ναυτιλιακό εισόδημα και ο τουρισμός – ο οποίος δεν περιλαμβάνει δύο κύριες όψεις: την απαράμιλλη ομορφιά της ελληνικής φύσης και το πλήθος και τη σπουδαιότητα των αρχαιολογικών χώρων; Εδώ λοιπόν είναι μια πρόκληση σημαντική στους δύσκολους καιρούς μας: η ανάπτυξη της Αρχαιολογίας.
Υπάρχουν αμέτρητοι χώροι σ’ όλη την επικράτειά μας που κρύβουν θησαυρούς από την προελληνική εποχή, από την αρχαιότητα, από τους βυζαντινούς χρόνους που μπορούν αν έλθουν στην επιφάνεια και μελετηθούν και συνδεθούν στο ιστορικό μας συνεχές, να αλλάξουν την εικόνα της χώρας μας προσδίδοντάς της νέα ρεύματα αίγλης. Αναφέρω ένα απλό παράδειγμα. Ο αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Ήλιδας – της πολύ μεγάλης πόλης με την Ολυμπιακή δόξα της – είναι σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητος. Αρκεί και μόνο να δει τους δρόμους της – που μοιάζουν στην ευρύτητά τους με την «Πανεπιστημίου» της Αθήνας – για να εικάσει το τι πλούτος στοιχείων είναι ακόμα κρυμμένος.
Η Αρχαιολογία μπορεί να έχει τη ματιά της στο παρελθόν αλλά οι ερμηνείες της και οι επιδράσεις της – που είναι φοβερά σημαντικές – ανήκουν στο μέλλον. Ποιος μπορεί λοιπόν να αμφισβητήσει το δυναμικό της ρόλο και την ξεχωριστή γοητεία της;
