Όταν η Έκθεση … εκθέτει
ΤΟ Δ ΘΕΜΑ είναι η μεγαλύτερη πρόκληση με την οποία έρχονται αντιμέτωποι οι μαθητές στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας. Κι αυτό γιατί είναι ένας αξιόπιστος ανιχνευτής, με όραση ακριβείας. Ανιχνευτής γνώσεων, ανιχνευτής ψυχικής ετοιμότητας, ανιχνευτής πνευματικού υπόβαθρου, αλλά και αντιληπτικής ικανότητας. Προκαλεί γενικότερα και τη λογική και το συναίσθημα επίμονα και απαιτητικά. Το μείζον πρόβλημα που αναδεικνύεται σε όλη αυτή τη διερευνητική προσπάθεια είναι o εντοπισμός μιας αξιοπρόσεκτης – όχι πρωτοφανούς πάντως – δυσχέρειας στην ανάπτυξη αφηρημένων εννοιών – αξιών, και στην σφαιρική απόδοση των παραμέτρων που τις προσδιορίζουν, ώστε να φτάσουμε να μιλάμε για δυστοκία της σκέψης των νέων παιδιών να προσεγγίζει έννοιες, με τις οποίες διαλέγονται μεν στην καθημερινότητά τους, αδυνατούν δε να προσεγγίσουν το περιεχόμενό τους, την ουσία τους.
Έννοιες όπως αλήθεια, ευτυχία, σεβασμός, συγχώρεση, αγάπη, αξιοπρέπεια, ειρήνη, ελευθερία και αναρίθμητες άλλες συνιστούν ανυπέρβλητα εμπόδια στην προσπάθεια του μαθητή να προσπελάσει την αποτελεσματική ανταπόκριση στο θέμα της Έκθεσης. Αν και έχουν περάσει δεκαετίες από το θέμα των πανελληνίων εξετάσεων του 1985 με τις έννοιες «Αρωγή» και «Ευδοκίμηση», που, μέχρι να έρθει η χρονιά της δικής μου δοκιμασίας στις Πανελλήνιες εξετάσεις διαδιδόταν από στόμα σε στόμα σαν αστικός μύθος προκαλώντας τρόπον τινά κρίσεις πανικού στους μαθητές, θα έλεγα πως η κατάσταση δεν έχει αλλάξει ιδιαίτερα. Με το πέρασμα στην ηλεκτρονική εποχή και την επακόλουθη εισβολή ξενόφερτων λέξεων ή όρων της γλώσσας των νέων τεχνολογιών, θα έλεγα ότι μάλλον χειροτέρεψε. Όσο συστηματική και αν είναι η προσπάθεια που καταβάλλουμε εμείς οι φιλόλογοι να εξηγήσουμε τη μεθοδολογία, τους τρόπους διερεύνησης και προσδιορισμού των εννοιών με όρους και κανόνες, αρκετές από τις έννοιες που κατακλύζουν τα κείμενα αναφοράς είναι δυσπρόσιτες – για να μην πω παντελώς άγνωστες – στην πλειοψηφία του μαθητικού πληθυσμού. Τόσο, που η κατανόησή τους απαιτεί μια εκλαΐκευση που δεν αντιστοιχεί ούτε μπορεί να αποδώσει τις ποικίλες διαστρωματώσεις του περιεχομένου τους.
Το πρόβλημα δεν είναι επιφανειακό ούτε επιδέχεται επιφανειακές λύσεις. Οι συχνές αλλαγές των σχολικών προγραμμάτων και των εκπαιδευτικών συστημάτων, η με χειρουργική ακρίβεια επεξεργασία των μη λογοτεχνικών κειμένων, η εστίαση στο μέρος και η απομάκρυνση από το όλον, το οποίο τροφοδοτεί τις έννοιες και συμβάλλει στην κατανόηση, η πλημμελής εξοικείωση των μαθητών με κείμενα δοκιμιακού και στοχαστικού λόγου, οδήγησε με μαθηματική ακρίβεια σε μια βραδύτητα των νοητικών λειτουργιών και αντανακλαστικών οφειλόμενη στις φτωχές προσλαμβάνουσες των μαθητών. Οι αφηρημένες έννοιες αποτελούν αχαρτογράφητα νερά και η έλλειψη κατανόησής τους έχει βαθύτερες επιπτώσεις προλειαίνοντας το δρόμο για «υπαρξιακές μονοκαλλιέργειες».
Ήταν πριν από μια τριετία περίπου όταν μαθητής μου μου ανακοίνωσε ότι δυσκολεύτηκε σε θέμα που μπήκε σε σχολείο και αφορούσε την έννοια της συγχώρεσης. «Πώς αντιλαμβάνεστε την έννοια της συγχώρεσης και ποια τα αποτελέσματα της συγχώρεσης στις ανθρώπινες σχέσεις»…, αν δεν με απατά η μνήμη μου. Υποκλίθηκα στη συνάδελφο. Και αυτό, γιατί είχε γίνει πλέον κοινός τόπος αφενός η συμμόρφωση των καθηγητών σε συγκεκριμένου τύπου θεματολογία και αφετέρου των μαθητών σε συγκεκριμένη επιχειρηματολογία, μηχανική και τυποποιημένη. Πάνω από τα μισά γραπτά δεν ολοκληρώθηκαν. Τα παιδιά δεν ανταποκρίθηκαν ενθέρμως σε ένα θέμα «που δεν πρόκειται να μπει ποτέ στις πανελλήνιες». Αξίες -απαξίες.
Μήπως και απαξίωση; Μα φυσικά. Τι σχέση έχουν έννοιες με τέτοιο αξιακό φορτίο με τις πανελλήνιες; Οτιδήποτε δυσκολεύει τα παιδιά δεν έχει θέση εκεί. Όχι ότι έχει θέση πουθενά αλλού δηλαδή. Υπό διωγμόν, λοιπόν. Είναι η στιγμή που σκέφτηκα πως η εποχή μας ακολουθεί μία φθίνουσα πορεία ως προς τον κόσμο των αξιών συμπαρασύροντας τους νέους σε μία σύγχυση, σε έναν εσωτερικό κατακερματισμό, σε αδιέξοδα και ματαιώσεις. Ας μην αρχίσω να απαριθμώ τους υπαίτιους. Δεν αφορά την παρούσα εξέταση. Όσο για τους νέους, είναι οι τελευταίοι που ευθύνονται..
Σε κάποια ηλεκτρονική «φυλλάδα» ενημέρωσης, από τις πολλές που έχουν κατακλύσει το διαδίκτυο «του τρόμου», ο αρθρογράφος εκδήλωνε με μια ακαδημαϊκού τύπου σοβαρότητα ότι «είναι ακατανόητο να γίνεται μείζον ζήτημα και πεδίο αντιπαραθέσεων κάτι τόσο ασήμαντο, όσο το θέμα της Έκθεσης στις Πανελλήνιες».. Και φτάνεις στο σημείο να κατανοήσεις χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία ποιες αντίρροπες στο έργο του δυνάμεις έχει να αντιπαλέψει πλέον ο φιλόλογος σε ένα τοπίο αξιακής ανομβρίας, και νοητικής ασημαντότητας, που δεν αφορά ασφαλώς το μάθημα της Έκθεσης, αλλά όσους το καπηλεύονται για να γίνουν σημαντικοί.
Αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό είναι ότι η Έκθεση των Ιδεών προσομοιάζει με την εικόνα ενός παγόβουνου. Είναι ορατό μόνο το 1/10 του συνολικού του μεγέθους . Τα υπόλοιπα 9/10 – τα αθέατα- είναι τα θεμέλια, η βάση, οι εναποθέσεις χρόνων εξάσκησης στο γραπτό λόγο. Οπότε, δεν μπορούμε να ρίχνουμε τον λίθο του αναθέματος ούτε στα κείμενα του Ε. Παπανούτσου, ούτε του Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου, ούτε του Ι. Ξηροτήρη. Έχουμε πρόβλημα αυτογνωσίας και ρεαλιστικής οπτικής και αυτό με τη σειρά του είναι απότοκο του ελλείμματος σε πνευματική επένδυση, του νεοπλουτισμού της γνώσης, στην οποία μας καταδίκασε ο σύγχρονος ψηφιακός πολιτισμός, αλλά και μιας απαξιωτικής νοοτροπίας απέναντι στη γλώσσα, που, με όχημα την αλαζονεία της ημιμάθειας, δημιουργούν σαθρές βεβαιότητες. Η Έκθεση όμως … εκθέτει. και αυτό ενοχλεί τις «αταλάντευτες» βεβαιότητες κάποιων.
Η αδυναμία εμβάθυνσης σε θεμελιώδεις για την ανθρώπινη συνύπαρξη αξιακές σταθερές οδηγεί και σε δυσαρμονικές συμπεριφορές, που δυναμιτίζουν τα θεμέλια των κοινωνιών. Παιδιά ανερμάτιστα, παιδιά με έλλειμμα όχι μόνο γλωσσικό αλλά και ηθικό, παιδιά που ασκήθηκαν στην τυπολατρία και απομακρύνθηκαν από εκείνη τη διάσταση της γλώσσας που νοηματοδοτεί την ύπαρξη. Ο εκπαιδευτικός σε συνδυασμό με τη χείρα βοηθείας που τείνει η τεχνολογία πρέπει να αναλάβει δράση. Ο θεσμός του πολλαπλού σχολικού βιβλίου, αποτελεί ένα μεγάλο στοίχημα και μια προσδοκώμενη και επιθυμητή διέξοδο όσον αφορά την πλήρη κάλυψη των εκπαιδευτικών αναγκών των μαθητών, μήπως και ο πλουραλισμός της γνώσης, αλλά και η ευχέρεια του μαθητή στην επιλογή της μέσα από το συνδυασμό των πηγών και τις δυνατότητες αυτενέργειας, αποσυμφορήσει την κατάσταση των ασαφών προσανατολισμών και της ημιμάθειας στην οποία οδηγηθήκαμε μετά από τόσα χρόνια στείρας αποστήθισης. Τόσο η συγκεκριμένη ψηφιακή βιβλιοθήκη όσο και η ενίσχυση της φιλαναγνωσίας και η εμβάθυνση σε αξίες που αποτέλεσαν τους ακρογωνιαίους λίθους του σύγχρονου πολιτισμού μέσα από την αξιοποίηση προσωπικού εκπαιδευτικού χρόνου, πιθανόν να οδηγήσει σε μια διαπλάτυνση του στοχασμού, ώστε κάπου εκεί να φωλιάσουν και οι πάλαι ποτέ αναπαλλοτρίωτες αξίες της κλασικής παιδείας, που σήμερα αποτελούν γόρδιο δεσμό για τους μαθητές. Η συστηματικότερη μελέτη του μαθήματος της φιλοσοφίας θα μπορούσε να συμβάλει στην βαθύτερη κατανόηση των αφηρημένων εννοιών και σε μία αποκάλυψη, αυτή του πολυδιάστατου χαρακτήρα της σκέψης και των δημιουργικών της προεκτάσεων μέσω του αναστοχασμού … Θα μπορούσε …πιθανόν.. ίσως..
Είναι πολλά αυτά που επιβάλλεται και αναμένουμε εναγωνιωδώς να γίνουν, ώστε με την αρωγή των θεσμών να επέλθει η πολυπόθητη ευδοκίμηση των κοινωνιών μέσα από την συνάντηση με εναλλακτικές προοπτικές και την άρση της δυσκαμψίας και των αγκυλώσεων στη σκέψη και την έκφραση, που λυμαίνονται ακόμα τη μαθητική κοινότητα -και όχι μόνο- η οποία μένει εκστατική απέναντι στη διαχείριση εννοιών, όπως η «συγχώρεση» ή η «δικαιοσύνη». Όταν οι έννοιες αυτές απογυμνώνονται από το αξιακό τους φορτίο, αποδυναμώνονται, με αποτέλεσμα όχι μόνο τις στρεβλές μορφές κοινωνικοποίησης (απουσία συναισθήματος συμμετοχής, προβληματική κοινωνία ιδεών και συναισθημάτων) αλλά και τη στρεβλή σύλληψη της ζωής εν γένει.
Ν.Θ.
