Άρθρα-Απόψεις

Ότι ο Μπέρτολτ Μπρεχτ (1898-1956) εκτιμούσε, διάβαζε και μιμήθηκε τον Καβάφη είναι γνωστό. Σε αυτό το σύντομο σημείωμα θα ήθελα να αναφερθώ σε δύο στιγμές του διακειμενικού τους διαλόγου, σε δύο δίδυμα ποιήματα του Μπρεχτ, που μεταπλάθουν, το πρώτο άμεσα, το δεύτερο έμμεσα, τον λόγο και κυρίως τον τόνο του Αλεξανδρινού. Στα 1953, ο Μπρεχτ, στο ποίημά του “Διαβάζοντας έναν νεώτερο Έλληνα ποιητή”, ξαναγράφει τους «Τρώες»,συνθέτοντας, στρατηγικά, τον ποιητικό του συλλογισμό με υλικό από την πρώτη και την τελευταία στροφή του καβαφικού ποιήματος. Η μετάφραση που ακολουθεί είναι της Ελένης Τορόση με κάποιες μικρές δικές μου προσαρμογές «επί το καβαφικώτερον»:

B. Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΩΜΩΔΙΑ Όλα τα πιο πάνω στοιχεία προϊδεάζουν τους μαθητές ότι η Παράβαση είναι ένα εντελώς ιδιότυπο δομικό συστατικό της Κωμωδίας, που πρέπει να προσεχθεί. Προχωρώντας εντοπίζουμε κι άλλα στοιχεία, που ορίζουν ακόμη ακριβέστερα και βαθύτερα τη φύση και τον ρόλο της Παράβασης τόσο γενικά στην Κωμωδία όσο και ειδικά στις «Νεφέλες». Β1. Η ΠΑΡΑΒΑΣΗ ΤΩΝ ΝΕΦΕΛΩΝ ΚΑΙ Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΩΝ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Ξεκινάμε διερευνώντας (α) τα παράπονα που εκφράζει στο όνομα του ποιητή ο χορός στην «κυρίως παράβαση», όσον αφορά στην ιστορία των «Νεφελών» στους δραματικούς αγώνες της Αθήνας και (β) τη σχέση των συγκεκριμένων παραπόνων με την πλοκή του έργου. Θυμίζουμε στους μαθητές ότι διερευνώντας τον όρο «Παράβαση» στο λεξικό εντοπίσαμε, εκτός από τη σημασία «προχωρώ προς μια κατεύθυνση», και τη σημασία «κάνω παρέκβαση, απομακρύνομαι για λίγο από τη φυσιολογική ροή της αφήγησής μου».

Στο πλαίσιο των επιμορφώσεων των φιλολόγων που επιχειρούν να διδάξουν φέτος για πρώτη φορά στην ιστορία της κυπριακής εκπαίδευσης Αριστοφάνη (συγκεκριμένα Νεφέλες) παρουσίασα πρόσφατα την ακόλουθη πρόταση για το πώς θα μπορούσε να προσεγγιστεί διδακτικά η Α᾽ Παράβαση της αριστοφανικής κωμωδίας. Αναδημοσιεύω την πρότασή μου εδώ σε δύο συνέχειες. Το σχολικό βιβλίο μπορείτε να το προμηθευθείτε δωρεάν από εδώ. ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ Νοείται ότι οι πιο κάτω στόχοι, πρώτον, ιεραρχούνται και δεύτερον, προσαρμόζονται ανάλογα με τη δεκτικότητα του ακροατηρίου. Η πρόταση είναι υλικό για σκέψη και προβληματισμό που απευθύνεται κυρίως σε φιλολόγους.

Η Παράβαση είναι ένα εντελώς ιδιαίτερο γνώρισμα της Παλαιάς Κωμωδίας, το οποίο διακρίνει το θεατρικό αυτό είδος τόσο από την τραγωδία όσο και από τη μεταγενέστερη κωμική παράδοση. Σε αυτό το βίντεοεπιχειρήσαμε παλαιότερα να συνοψίσουμε τα χαρακτηριστικά της. Σε ό,τι ακολουθεί επαναλαμβάνονται οι γενικοί άξονες με ειδική αναφορά όμως στις Νεφέλες. Ο όρος παράβασις ετυμολογείται από το ρήμα παραβαίνω, που σημαίνει, στα συμφραζόμενα του θεάτρου, «προσεγγίζω τους θεατές», κάνω ένα βήμα προς το μέρος τους.

Η ΚΟΡΗ ΤΗΣ ΜΟΝΑΞΙΑΣ Ο Σοφοκλής φροντίζει να εισαγάγει την πρωταγωνίστριά του στη σκηνή με τρόπο που ξαφνιάζει τους θεατές: Αρχικά την εισάγουν οι θρηνητικές κραυγές της: η Ηλέκτρα, άλλωστε, είναι χαρακτήρας που ορίζεται από τον θρήνο· ολόκληρη η ζωή της είναι μια ακατάπαυστη θρηνητική κραυγή. Δεν θα μπορούσε να υπάρξει ακριβέστερη χαρακτηριστική πινελιά από αυτήν. Ακολούθως, ο Σοφοκλής τονίζει με δύο εύσχημους τρόπους ότι το έργο του δεν θα είναι οι Χοηφόροι και άρα ότι η πρωταγωνίστριά του θα αναπτύξει διαφορετική σχέση με τον κόσμο και τον εαυτό της σε σχέση με το παλαιότερο θεατρικό μνημείο:

Ο Πρόλογος της «Ηλέκτρας» του Σοφοκλή χωρίζεται σε δύο μέρη, ένα πρώτο «ανδρικό» (στ. 1-76), στο οποίο Ορέστης, Παιδαγωγός και ο σιωπηλός Πυλάδης εκθέτουν τα εκδικητικά τους σχέδια, και ένα δεύτερο «γυναικείο» (77-120), στο οποίο η Ηλέκτρα σε μια κίνηση σπάνια στην υπόλοιπη γνωστή μας τραγωδία του Σοφοκλή, αλλά αρκετά συνηθισμένη στον Ευριπίδη (δεν συνηθίζεται γενικά ηθοποιός να εκτελεί σόλο τραγούδι πριν την είσοδο του χορού) αποκαλύπτει τα πάθη της στο φως της μέρας. Οι εκατόν είκοσι αυτοί στίχοι αποτελούν υπόδειγμα τραγικού προλόγου. Εγκαταλείποντας τη μονολογική ρήση και υιοθετώντας το ευριπίδειο μοντέλο του εκθετικού διαλόγου, ο Σοφοκλής: (α) παρουσιάζει με εντυπωσιακή συμπύκνωση και πλούτο λεπτομέρειας τους τρεις πιο σημαντικούς του πρωταγωνιστές, προβάλλει τις μεταξύ τους διαφορές και τονίζει την απομόνωση της Ηλέκτρας, που αποτελεί και το leitmotiv της τραγωδίας (το σόλο τραγούδι πριν την άφιξη του χορού, αλλά και η έντονη αντίθεση ανάμεσα στον ήρεμο, πρακτικό και προσγειωμένο τόνο του Ορέστη, που πλαισιώνεται από τους φίλους και βοηθούς του, και το βαρύ θρηνητικό τραγούδι της Ηλέκτρας, που είναι απολύτως μόνη, εξυπηρετούν αυτούς ακριβώς τους σκοπούς)·